اگرچه شیمی درمانی یکی از روش‌های مبارزه با سرطان است، اما عوارض جانبی کوتاه مدت و بلند مدتی را به دنبال دارد. واکنش هر فردی نسبت به شیمی درمانی متفاوت است و متعاقباً عوارض جانبی آن در افراد مختلف نیز متفاوت است.

یکی از راه‌های کنترل عوارض جانبی شیمی درمانی، استفاده از دارو است. دارو هم می‌تواند عوارض را از بین برده و هم این عوارض را تسکین دهد. علاوه بر استفاده از دارو، با رعایت نکاتی می‌توان این عوارض جانبی را کنترل و مدیریت کرد. نکاتی برای مدیریت عوارض جانبی شیمی درمانی در ادامه بیان شده است.

• خستگی شدید و کاهش انرژی 
• تغییر اشتها، داشتن حالت تهوع و یا استفراغ
• یبوست یا اسهال
• افزایش و یا کاهش وزن
• ریزش مو
• زخم‌های دهان و گلو
• تغییرات پوست و ناخن 
• تأثیر شیمی درمانی بر خون

5. نکاتی برای مدیریت خستگی شدید و کاهش انرژی

• فعالیت‌های خود را به زمانی از روز موکول کنید که بیشترین سطح انرژی را دارید.
• سعی کنید با استراحت منظم به بدن‌تان فرصت بازیابی انرژی را بدهید.
• زمانی را به ورزش کردن اختصاص دهید. تمرین‌های سبک و نیمه سبک می‌توانند خستگی ناشی از شیمی درمانی را کاهش دهند. در مورد تمرین‌های مناسب با وضعیت‌تان با پزشک و تیم درمانی‌تان صحبت کنید.
• پیشنهاد کمک اعضای خانواده، دوستان و همسایگان‌تان را پذیرا باشید. آن‌ها می‌توانند در اموری مانند خرید، رانندگی و کارهای منزل به شما کمک کنند.
• اگر دارای فرزند هستید از افراد معتمد خانواده و دوستان‌تان درخواست کنید که در طول جلسات شیمی درمانی از فرزندان شما مراقبت کنند.
• برای مدیریت اضطراب و اختلال خواب ناشی از خستگی شدید، راهکارهایی پیدا کنید.
• طب سوزنی را امتحان کنید. برخی مطالعات نشان داده است که طب سوزنی می‌تواند در کاهش خستگی جسمی پس از شیمی درمانی مؤثر واقع شود.
• در مورد اثرات شیمی درمانی با کارفرمای خود صحبت کنید. ممکن است به شما اجازه داده شود تا به صورت انعطاف پذیر در طی روند درمان و پس از آن به کار خود ادامه دهید. برای مثال، مرخصی گرفتن برای چند هفته، کاهش ساعت‌های کاری و یا کار کردن در خانه.
• با پزشک‌تان در خصوص خستگی شدید ناشی از پایین بودن سطح گلبول‌های قرمز صحبت کنید.

5. نکاتی برای روبرو شدن با تغییر اشتها، داشتن حالت تهوع و استفراغ

مدیریت از دست دادن اشتها

• هر چیزی را که مایل به خوردن آن هستید بخورید. بهتر است به جای خوردن وعده‌های غذایی حجیم و بزرگ از میان وعده‌های منظم استفاده کنید.
• سعی کنید روزهایی که اشتها دارید تا می‌توانید غذا بخورید.
• از خوردن غذاهایی با طعم و بوی قوی خودداری کنید. آماده سازی غذا از قبل برای روزهایی که حس آشپزی کردن ندارید ایده خوبی است.
• اگر تمایلی به خوردن غذاهای سفت ندارید، غذاهای آبکی را با پودر شیر، ماست، تخم مرغ و عسل غنی کنید.
• بدون توصیه پزشک‌تان از مکمل‌های غذایی استفاده نکنید. چرا که برخی از این مکمل‌ها می‌توانند با درمان‌تان تداخل داشته باشند.
• از یک مشاور تغذیه برای داشتن یک برنامه غذایی مناسب در طول روند شیمی درمانی و دوران بهبودی کمک بگیرید.

مدیریت حالت تهوع

• قبل از جلسه درمانی‌تان، سعی کنید غذایی سبک و بدون ادویه جات مصرف کنید.
• سعی کنید تا جایی که می‌توانید مایعات بنوشید تا از کم آبی بدن‌تان جلوگیری شود. اگر نتوانستید حالت تهوع و استفراغ خود را کنترل کنید فوراً با پزشک‌تان و یا بیمارستان تماس بگیرید. ممکن است برای جایگزین کردن مایعات از دست رفته بدن‌تان به سرم نیاز داشته باشید.
• در طول روز مایعات کافی بنوشید. مکیدن قالب یخ نیز مؤثر است. اگر آب مزه خوشایندی ندارد، عصاره یا شربت زنجبیل به آن اضافه کنید.
• اگر دل پیچه دارید می‌توانید از نوشیدنی‌های گازدار مانند آب گازدار و یا آبجو با طعم زنجبیل استفاده کنید.
• اگر با حالت تهوع از خواب بیدار می‌شوید، به جای پرهیز از خوردن غذا بهتر است یک تکه بیسکویت خشک و یا نان تست مصرف کنید.

5. نکاتی برای مدیریت تغییر اجابت مزاج

یبوست

• غذاهای فیبردار بیشتری مصرف کنید. برای مثال، نان و پاستای سبوس‌دار، سبوس غلات، میوه، سبزیجات، آجیل و غلات.
• نوشیدن مایعات زیاد (هم سرد و هم گرم). نوشیدن آب میوه‌هایی مانند سیب، گلابی و خوردن آلو بخارا.
• انجام تمرین‌های سبک مانند پیاده روی.
• استفاده از یک مکمل فیبری یا ملین با تشخیص پزشک.
• ممانعت از استفاده از شیاف و یا تنقیه که می‌توانند عامل عفونت باشند.
• چنان‌چه دچار یبوست هستید اجازه دهید تیم درمانی‌تان در این مورد مطلع باشند و به شما کمک کنند.

اسهال

• سعی کنید غذاهای بی‌مزه و کم ادویه مانند برنج پخته شده بخورید. از خوردن غذاهای ادویه دار، محصولات سبوس‌دار، غذاهای سرخ شده و چرب، سس برنج، سبزیجات و میوه‌های خام با پوست خودداری کنید.
• از نوشیدن الکل، آب میوه، نوشیدنی‌های ملایم، چای یا قهوه غلیظ و  خوردن محصولات لبنی خودداری کنید.
• به اندازه کافی آب بنوشید تا مایعات از دست رفته بدن‌تان به خاطر اسهال جایگزین شوند.
• اگر اسهال‌تان شدید است حتماً تیم درمانی‌تان را از این مسئله مطلع کنید. اسهال شدید می‌تواند باعث کم‌آبی بدن شود و ممکن است نیاز به بستری شدن در بیمارستان داشته باشید.

5. نکاتی برای مدیریت ریزش مو

خنک کردن پوست سر

افراد می‌توانند روند ریزش مو را کاهش داده و یا از آن جلوگیری کنند. این کار می‌تواند با استفاده از" کلاه سرد " انجام گیرد. این نوع کلاه جریان خون را به طور موقت کاهش داده، بنابراین مقدار کمتری از داروی شیمی درمانی به پوست سرتان می‌رسد. کلاهی بر روی سر شما گذاشته می‌شود که به یک سیستم خنک کننده متصل است و با مایعات خنک پر می‌شود. این کلاه در زمان دریافت شیمی درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کنترل ریزش مو

• مو و پوست سر خود را تمیز نگه دارید. از یک شامپوی سر ملایم مانند شامپو بچه استفاده کنید. قبل از استفاده از هر نوع محصول مراقبتی پوست یا مو، با پرستارتان صحبت کنید.
• موی سر خود را به آرامی شانه کنید.
• برای خانواده و دوستان‌تان، خصوصاً بچه‌ها توضیح دهید که شیمی درمانی ممکن است باعث ریزش مو شود.
• قبل از ریزش مو- خصوصاً اگر موهای بلندی دارید- آن را کوتاه کنید.  کوتاه کردن مو  به برخی افراد حس کنترل بهتری می‌دهد.
• هنگام خواب می‌توانید از یک کلاه نخی سبک استفاده کنید تا در شب احساس سرما نکنید.
• روبالشتی از جنس نخ، ساتن یا پلی استر انتخاب کنید. روبالشتی از جنس نایلون می‌تواند باعث سوزش پوست سر شود.
• با آرایشگر خود صحبت کنید تا مدل موی مناسبی برای شما انتخاب کند. چنان چه تمایل به رنگ کردن موهای خود دارید شش ماه پس از شیمی درمانی از رنگ مو با پایه گیاهی و یا فاقد مواد شیمیایی استفاده کنید.
• اگر دچار ریزش مژه شده‌اید، برای حفاظت از چشم‌های‌تان در مقابل گرد و خاک و نور آفتاب در فضای بیرون، از عینک آفتابی استفاده کنید.
• می‌توانید هنگام بیرون رفتن از یک کلاه گیس، کلاه، و یا روسری استفاده کنید و یا این که بدون داشتن پوشش بر روی سرتان بیرون بروید. هر جور که احساس راحتی می‌کنید عمل کنید. اگرتمایل دارید که بدون پوشش بر روی سرتان بیرون بروید، حتماً در مقابل سرما و تابش خورشید از پوست سر خود محافظت کنید.

5. نکاتی برای مدیریت زخم‌های دهان و گلو

• قبل از ملاقات با دندانپزشک هرگونه مسئله مرتبط با دندان‌های‌تان را با متخصص سرطان در میان بگذارید.
• از یک مسواک نرم برای تمیز کردن دندان‌های‌تان استفاده کنید.
• 4 مرتبه در روز دهان خود را با آب گرم و یک قاشق چایخوری نمک یا جوش شیرین شستشو دهید. از دهان‌شویه ‌های حاوی الکل استفاده نکنید.
• در طول جلسات شیمی درمانی با مکیدن یخ از زخم‌های دهان جلوگیری کنید.
• اگر دهان شما خشک است مایعاتی مانند آب بنوشید و غذاهای آبکی مانند سوپ بخورید.
• غذاها را خرد و تکه تکه کنید تا خوردن آن‌ها آسان‌تر باشد. از اسموتی‌های میوه و ماست استفاده کنید.
• از خوردن نوشیدنی‌های الکلی و کشیدن سیگار اجتناب کنید. همچنین از خوردن غذاهای خیلی داغ، ادویه دار، اسیدی و سفت مانند آجیل‌ها خودداری کنید. تمام این موارد می‌توانند زخم‌های دهان را بدتر کنند.

5. نکاتی برای روبه رو شدن با تغییرات پوست و ناخن‌

• از یک صابون و یا کرم مرطوب کننده ملایم برای پوست‌تان استفاده کنید. پس از دوش گرفتن، به آرامی پوست بدن‌تان را خشک کنید و از مالیدن حوله بر روی پوست خود اجتناب کنید.
• از یک لوسیون یا کرم مرطوب کننده برای کمک به رفع خشکی پوست استفاده کنید.
• لباس‌های گشاد و آزاد بپوشید. لباس‌هایی انتخاب کنید که از الیاف نخی به جای الیاف پشمی ضخیم و یا مصنوعی درست شده‌اند.
• لباس‌های‌تان را با مواد شوینده مناسب برای پوست‌های حساس شستشو دهید.
• از شیو کردن و یا اپیلاسیون پوست‌تان تا زمان بهبودی خودداری کنید.
• از پوست‌تان در مقابل اشعه آفتاب وقتی سطح UV عدد 3 به بالا است حفاظت کنید. از کرم ضد آفتاب با SPF بالا (+50)، کلاه‌های دارای لبه پهن و عینک آفتابی استفاده کنید و سعی کنید در سایه بمانید. این توصیه‌ها برای همه افراد کاربرد دارند، خصوصاً برای کسانی که شیمی درمانی دریافت می‌کنند.
• اگر پوست شمادر ناحیه‌ای که سرم (IV) استفاده شده است، قرمز و یا زخم شد، فوراً به پزشک و یا پرستارتان اطلاع دهید.
• از شنا کردن در استخرهای حاوی کلر ممانعت کنید چرا که آب می‌تواند تغییرات پوستی شما را بدتر کند.

5. نکاتی برای مواجه شدن با تأثیرات شیمی درمانی بر خون

جلوگیری از ابتلا به عفونت

• در مورد استفاده از واکسن آنفولانزا با پزشکتان صحبت کنید.
• از افراد نزدیک به خود بخواهید که واکسن آنفولانزا بزنند.
• از اعضا خانواده و دوستان خود که دچار سرماخوردگی، آنفولانزا یا هر نوع بیماری عفونی واگیرداری هستند بخواهید که تا زمان بهبودی شما را ملاقات نکنند.
• تا جایی که امکان دارد از ملاقات افرادی که از سلامت جسمانی کافی برخوردار نیستند خودداری نمایید.
• از حضور در جاهای شلوغ مانند مراکز خرید و یا سرویس‌های حمل ونقل عمومی در ساعات اوج شلوغی خودداری کنید.
• قبل از آماده کردن و خوردن غذا و بعد از استفاده از سرویس بهداشتی، حتماً دست‌های خود را با آب و صابون بشویید.
• برای جلوگیری از مسمومیت و بیماری‌های ناشی از خوردن غذا، در آماده سازی و تهیه غذا دقت لازم را به عمل آورید.
• غذاهای کاملاً پخته شده و تازه مصرف کنید. از خوردن ماهی خام، غذاهای دریایی، گوشت و تخم مرغ خودداری کنید. قبل از خوردن میوه و سبزیجات، آن‌ها را به دقت بشویید.

مدیریت کاهش پلاکت خون

• هنگام استفاده از اشیاء برنده مانند قیچی، سوزن، چاقو و تیغ مراقب باشید چرا که ممکن است یک زخم سطحی به آسانی خونریزی کند. برش‌های سطحی همچنین می‌توانند محلی برای شروع ابتلا به عفونت باشند.
• برای اصلاح صورت خود از ریش تراش برقی استفاده کنید تا احتمال ایجاد زخم‌ها و برش‌های سطحی را کاهش دهید.
• در هنگام باغبانی برای ممانعت از برش و ابتلا به عفونت، از دستکش‌های ضخیم استفاده کنید.
• از خمیردندان مخصوص لثه‌های حساس استفاده کنید.
• در داخل و خارج از منزل از کفش‌های راحت و گشاد استفاده کنید تا احتمال بروز برش بر روی پاهای‌تان را کاهش دهید.
• چنان‌ چه  دچار خونریزی شدید، به مدت 10 دقیقه محل خونریزی را فشار دهید و در صورت نیاز باندپیچی کنید. در صورت بروز مشکلات خونریزی با پزشک‌تان صحبت کنید.

سخن پایانی

مدیریت عوارض جانبی کوتاه مدت شیمی درمانی می‌تواند در بهبود و تسکین این عوارض بسیار مؤثر باشد. این عوارض معمولاً به صورت کوتاه مدت هستند و پس از اتمام شیمی درمانی بهبود می‌یابند.