پرتودرمانی و درمان سرطان: انواع و عوارض جانبی

پرتودرمانی یا رادیوتراپی یکی از روش‌های درمان سرطان است. در این روش از میزان بالای پرتو برای از بین بردن سلول‌های سرطانی و یا کوچک‌‌تر کردن تومور استفاده می‌شود. میزان پایین پرتو مانند اشعه ایکس، برای مشاهده درون بدن مانند دیدن دندان‌ها و یا استخوان‌های شکسته کاربرد دارد.

عملکرد پرتودرمانی در مقابل سرطان

پرتودرمانی سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد و یا با آسیب رساندن به دی ان ای آن‌ها از سرعت رشدشان می‌کاهد. سلول‌های سرطانی که دی ان ای آن‌ها آسیب دیده‌اند، تقسیم سلولی‌شان متوقف شده و یا می‌میرند. پرتودرمانی ممکن است در مراحل اولیه سرطان و یا بعد از این که سرطان شروع به انتشار کرد، مورد استفاده قرار بگیرد و در موارد زیر کاربرد دارد:

• درمان سرطان به طور کامل
• مؤثر ساختن درمان‌های دیگر- برای مثال این نوع درمان می‌تواند همزمان با شیمی درمانی و یا قبل از جراحی سرطان استفاده شود
• کاهش خطر بازگشت سرطان پس از جراحی
• تسکین علائم و نشانه‌های سرطان چنان چه درمان امکان پذیر نباشد

انواع پرتودرمانی

دونوع اصلی پرتودرمانی وجود دارد، داخلی و خارجی. نوع پرتودرمانی که برای شما استفاده می‌شود به عوامل زیر بستگی دارد:

• نوع سرطان
• اندازه تومور
• محل تومور در بدن
• میزان نزدیکی تومور به بافت‌های سالمی که در برابر پرتو حساس هستند
• سن، سلامت عمومی و سوابق پزشکی‌تان
• استفاده از دیگر روش‌های درمان سرطان

پرتودرمانی خارجی

در پرتودرمانی خارجی، از یک دستگاه ساطع کننده پرتو استفاده می‌شود. این دستگاه نسبتاً بزرگ بوده و ممکن است سر و صدا ایجاد کند. عملکرد دستگاه به گونه ای است که بدون تماس با بدن، در اطراف آن حرکت کرده و از جهت‌های زیادی به قسمت‌هایی از بدن، پرتو تابش می‌کند. از آنجایی که در این روش تنها بخش مشخصی از بدن‌تان درمان می‌شود، این نوع پرتودرمانی را درمان موضعی نیز می‌نامند. به عنوان مثال، در صورت ابتلا به سرطان سینه، پرتو تنها به قفسه سینه شما تابیده  شده و تمام بدن را درگیر نخواهد کرد.

به منظور تشخیص محل دقیق تومور و اندازه آن، معمولاً قبل از دریافت پرتودرمانی خارجی، اسکن‌های MRI و CT انجام می‌شوند. تعداد جلسات پرتودرمانی نیز در افراد مختلف متفاوت است. بیشتر افراد به مدت سه تا نه هفته، هفته‌ای پنج جلسه پرتودرمانی را خواهند داشت و دو روز باقی مانده برای استراحت در نظر گرفته می‌شود. هر جلسه درمانی در حدود پانزده دقیقه بوده و معمولاً در حین پرتودرمانی، دردی احساس نمی‌شود. در این روش ممکن است به بافت‌های مجاور تومور صدمه وارد شود.

پرتودرمانی داخلی

در پرتودرمانی داخلی، منبعی از پرتو که به صورت جامد یا مایع است در درون بدن شما گذاشته می‌شود. پرتودرمانی داخلی با منبع جامد را براکی تراپی یا درمان کوتاه برد نیز می‌نامند. مانند پرتودرمانی خارجی، براکی تراپی یک درمان موضعی محسوب شده و تنها بخش مشخصی از بدن را درمان می‌کند. در این روش، نوارها، دانه‌ها و یا کپسول‌هایی که شامل منبع پرتو هستند در بدن شما و یا در نزدیکی تومور قرار گرفته و برای مدتی اشعه تابش می‌کند. حین پرتودرمانی داخلی از بی‌حسی استفاده می‌شود.

پرتودرمانی داخلی با منبع مایع را درمان سیستماتیک می‌نامند. سیستماتیک به این معنی است که منبع مایع در خون به گردش درآمده و به بافت‌های کل بدن رسیده، سلول‌های سرطانی را یافته و از بین می‌برد. پرتودرمانی سیستماتیک از طریق دهان، رگ و با استفاده از سرم و یا از طریق تزریق به افراد داده می‌شود. در این روش، مایعات بدن شما مانند ادرار، عرق و بزاق برای مدتی پرتو تولید می‌کنند.

پس از پرتودرمانی داخلی، قادر هستید به منزل رفته و زندگی معمول و روزمره خود را از سر بگیرید. ممکن است بعد از پرتودرمانی داخلی، عوارضی چون خستگی، بروز حساسیت در نواحی اطراف ناحیه تحت پرتودرمانی، اضطراب و استرس را تجربه کنید. برای مدیریت این عوارض انجام کارهای زیر می‌تواند مفید واقع شود:

• استراحت زیاد
• خوردن غذاهای سالم
• صحبت با دوستان و اعضای خانواده درخصوص عوارض جانبی پرتودرمانی
• پیروی از دستورالعمل‌های تیم درمان شامل انجام مراقبت‌های پوستی
• اجتناب از در معرض آفتاب قرار گرفتن

چرا افراد پرتودرمانی دریافت می‌کنند

از پرتو درمانی برای درمان سرطان و یا تسکین علائم سرطان استفاده می‌شود.

زمانی‌ که از پرتودرمانی برای درمان سرطان استفاده می‌شود این امکان وجود دارد که سرطان بهبود یابد، از برگشت آن جلوگیری شود، و یا رشد سلول‌های سرطانی را متوقف کرده و یا کاهش دهد.

زمانی که از پرتودرمانی برای تسکین علائم سرطان استفاده می‌شود، این نوع درمان با عنوان درمان مسکن یا تسکین دهنده نیز شناخته می‌شود. پرتودرمانی خارجی باعث کاهش اندازه تومور شده و درد و دیگر مشکلات ناشی از وجود تومور را درمان می‌کند.

استفاده از پرتودرمانی محدودیت‌هایی نیز دارد. بسته به این که یک ناحیه از بدن‌تان قبلاً چه میزان پرتو دریافت کرده است، شاید برای دومین بار قادر به دریافت پرتو نباشد.

چگونگی استفاده از پرتودرمانی با دیگر روش‌های درمان سرطان

برای برخی افراد، پرتودرمانی تنها روش مورد استفاده برای درمان سرطان است. ولی بیشتر اوقات، پرتودرمانی به همراه دیگر روش‌های درمان سرطان مانند جراحی، شیمی درمانی و ایمونوتراپی استفاده می‌شود. پرتودرمانی ممکن است قبل، در حین و بعد از درمان‌های دیگر سرطان به فرد داده شود تا شانس بهبودی را افزایش دهد. مدت زمان استفاده از روش پرتودرمانی به نوع سرطان و هدف استفاده از آن بستگی دارد.

زمانی که پرتودرمانی با جراحی ترکیب می‌شود:

• قبل از جراحی، برای کاهش اندازه تومور به کار برده می‌شود. سپس به وسیله جراحی تومور از بین برده شده و در این روش شانس بازگشت سرطان نیز کمتر  است.
• در طول جراحی، پرتو بدون تماس و یا عبور از پوست مستقیماً با بافت سرطانی، در ارتباط است. این پرتودرمانی،  intraoperativeنیز نامیده می‌شود. در این روش جراح به راحتی می‌تواند بافت‌های سالم را از خطر پرتو محافظت کند.
• بعد از جراحی، تمام سلول‌های سرطانی به جا مانده توسط پرتودرمانی از بین می‌روند.

عوارض جانبی پرتودرمانی

در پرتودرمانی نه تنها سلول‌های سرطانی از بین می‌روند و یا رشد آن‌ها متوقف می‌شود، بلکه به سلول‌های سالم آسیب رسیده که این مسئله خود عوارض جانبی را به دنبال خواهد داشت. عوارض رادیوتراپی به عواملی مانند، ناحیه‌ای که پرتودرمانی دریافت می‌کند، سلامت عمومی فرد و نوع و شدت پرتو بستگی دارد.

عوارض کوتاه مدت پرتودرمانی بسته به ناحیه ای از بدن که آن را دریافت می‌کند می‌تواند متفاوت باشد که شامل موارد زیر است:

• خستگی شدید
• ریزش مو
• اسهال
• تغییرات پوستی
• حالت تهوع و استفراغ

عوارض بلند مدت پرتودرمانی نیز به ناحیه‌ای از بدن که پرتو دریافت می‌کند بستگی دارد که میتواند شامل موارد زیر باشد:

• مشکلات تنفسی و قلبی در صورت دریافت پرتو در قفسه سینه
• مشکلات تیروئید ناشی از تغییرات هورمونی به علت پرتودرمانی در ناحیه گردن
• پرتودرمانی در ناحیه لگن که باعث ایجاد تغییرات هورمونی و بروز یائسگی زودرس در زنان می شود
• بیماری غدد لنفاوی که باعث ایجاد درد می‌شود

احتمال بسیار کمی وجود دارد که میزان بالای پرتو در نواحی خاصی از بدن شانس ابتلا به سرطان دوم را افزایش دهد. قابل توجه است که هر فردی که پرتودرمانی دریافت می‌کند احتمال ابتلا به عوارض بلند مدت را ندارد و خطر این عوارض به عواملی چون میزان پرتو، ناحیه تحت درمان و عوامل فردی بستگی دارد.

هزینه پرتودرمانی

درمان سرطان به شیوه پرتودرمانی می‌تواند پرهزینه باشد. چرا که در این روش از دستگاه‌های پیچیده‌ای استفاده می‌شود. همچنین بسته به هزینه‌های مرکز درمانی محل زندگی‌تان  و نوع پرتودرمانی و تعداد جلساتی که نیاز است این مبلغ می‌تواند متغییر باشد. با شرکت بیمه درمانی خود درباره خدماتی که هزینه آن پرداخت می‌شود صحبت کنید. بیشتر بیمه‌های درمانی هزینه پرتودرمانی را پرداخت می‌کنند. برای کسب اطلاعات بیشتر با امور اداری کلینیک و یا بیمارستانی که برای درمان به آن جا می‌روید صحبت کنید. اگر به حمایت مالی نیاز دارید، سازمان‌ها و مؤسساتی هستند که می‌توانند در این زمینه به شما کمک کنند.

رژیم غذایی مخصوص

پرتودرمانی موجب عوارضی می‌شود که می‌تواند غذا خوردن را برای شما دشوار سازد. این عوارض مانند حالت تهوع، زخم‌های دهان، و مشکلات گلو است. از آن جایی که بدن‌تان انرژی زیادی در طول پرتودرمانی استفاده می‌کند، بسیار حائز اهمیت است که برای حفظ وزن خود در طول روند این درمان، کالری و پروتئین به اندازه کافی مصرف کنید. اگر در غذا خوردن دچار مشکل هستید، با پزشک‌ و یا پرستارتان صحبت کنید. صحبت کردن با یک کارشناس تغذیه نیز سودمند است.

انجام کار و فعالیت در طول روند پرتودرمانی

برخی افراد این توانایی را دارند که در طول روند پرتودرمانی به طور تمام وقت به فعالیت بپردازند. برخی دیگر می‌توانند پاره وقت فعالیت کرده و گروهی نیز توانایی کار کردن در طول این روند را از دست می‌دهند. این که به چه میزان توانایی کار کردن دارید به وضعیت روحی وجسمی شما بستگی دارد. از پزشک یا پرستارتان در خصوص مسائلی که ممکن است در طول روند پرتودرمانی در انتظار شما باشد سوال بپرسید.

این احتمال وجود دارد که اوایل پرتودرمانی توانایی کار کردن را داشته باشید ولی ممکن است با گذر زمان احساس خستگی و ضعف کنید. پس جای تعجب نیست اکر احساس کنید که انرژی خود را از دست داده‌اید. پس از اتمام دوره درمان، ممکن است به چند هفته و یا شاید چند ماه زمان نیاز داشته باشید که مجدد حالتان بهتر شود. ممکن است در طول این روند به مرحله‌ای برسید که آن قدر ضعیف باشید که اصلاً نتوانید کار کنید. با کارفرمای خود صحبت کرده و اگر این امکان وجود دارد مرخصی پزشکی دریافت نمایید. بررسی کنید که آیا بیمه درمانی‌تان هزینه‌های شما را زمانی که در مرخصی پزشکی هستید پرداخت می‌کند یا خیر.

پرتودرمانی در درمان سرطان بسیار رایج بوده و در برخی موارد بهبودی کامل امکان پذیر است. پرتودرمانی به دو روش داخلی و خارجی انجام گرفته و دارای عوارض جانبی کوتاه مدت و بلند مدت است. البته احتمال وجود عوارض بلند مدت قطعی نیست. مراقبت‌های پس از انجام پرتودرمانی می‌توانند در کاهش عوارض جانبی کوتاه مدت مؤثر باشند.